„Żelazne żaby” właśnie przestają hibernować - Artykuły naukowe

Czy wiecie, że w Polsce występuje jeden rodzimy gatunek żółwia – żółw błotny? „Nasz” żółw Emys orbicularis (L) to jeden z najbardziej zagrożonych gatunków polskiej fauny. Jest wpisany do Polskiej i Europejskiej Czerwonej Księgi Zwierząt jako gatunek o bardzo wysokim ryzyku wyginięcia.

Gwizdak lub żelazna żaba

Żółw błotny należy do podrzędu żółwi skrytoszyjnych (potrafi chować szyję pod pancerz w płaszczyźnie pionowej). Dawniej w słownictwie ludowym nazywano go „gwizdakiem” (ze względu na błędne twierdzenie, że żółwie gwiżdżą) lub „żelazną żabą”. Ten wodno-lądowy przedstawiciel żółwi może dożywać nawet 100 lat! Zasięg występowania żółwi błotnych rozciąga się na południową i środkową Europę, zachodnią część Azji Mniejszej (Turcja) oraz północną Afrykę.

Zasięg występowania i ochrona

Żółwie błotne zasiedlają najczęściej obszary nizinne, jeśli występują w obszarach górskich – najczęściej znalazły się tam wskutek introdukcji. Najliczniejsze populacje naszego żółwia spotyka się na terenach Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, w okolicach Radomia, na Pojezierzach: Lubuskim, Mazurskim, Pomorskim i Wielkopolskim.

Żółw błotny był pospolitym zwierzęciem na terenie Polski w XVI-XIX wieku. Jedną z pierwszych wzmianek o występowaniu żółwia błotnego na ziemiach polskich można znaleźć w kronikach pruskiego kronikarza Wolfa z XVI wieku. Jeszcze przed I wojną światową można było kupić na targowiskach zarówno jaja żółwi, jak i dorosłe osobniki. Dziś żółw błotny jest bardzo rzadkim składnikiem polskiej fauny. W Polsce od 1935 roku, ze względu na szybkie zanikanie stanowisk żółwia błotnego, podlega on całkowitej ochronie. Jego odławianie z naturalnych stanowisk i przetrzymywanie w niewoli jest zabronione!

Przez lata wyznaczanie kolejnych obszarów pod ochronę żółwi nie zatrzymało procesu zmniejszania się populacji tego gada. Ze względu na zmiany siedliskowe wywołane działalnością człowieka życie żółwi jest coraz trudniejsze. Na znaczny spadek liczebności żółwi błotnych wpływa zmniejszenie powierzchni jego naturalnych siedlisk. Dzieje się tak przez regulowanie rzek, osuszanie bagien, wykaszanie roślin przybrzeżnych, fragmentowanie siedlisk drogami (co zagraża bezpiecznym wędrówkom żółwi), a także przez introdukcję obcych gatunków żółwi przez nieodpowiedzialnych hodowców.

Warto tutaj podkreślić, że obniżenie poziomu wód przy regulacjach melioracyjnych zwiększa dostępność do lęgowisk naturalnych wrogów żółwi, takich jak np. lisy, jenoty, borsuki.
Paradoksalnie do zaniku lokalnych, niegdyś licznych populacji żółwia błotnego, przyczynili się także naukowcy… odławiali bardzo dużo osobników do badań naukowych. Przykładem takiej działalności była aktywność wileńskiego naukowca Ludwika Bojanusa, który wykorzystał niestety setki osobników żółwi błotnych do swojego (poniekąd znakomitego) opracowania z lat 1819–1821, opisującego ich budowę anatomiczną.

Dopiero czynna ochrona żółwia błotnego (zwłaszcza na terenie Poleskiego Parku Narodowego) przynosi pozytywne rezultaty. W Ośrodku Ochrony Żółwia Błotnego PPN stworzono bardzo dobre warunki do inkubowania przez okres zimy jaj żółwich pobranych z zagrożonych gniazd. Od 1998 roku wypuszczono po hodowli na teren Poleskiego Parku Narodowego (PPN) 2630 małych osobników tego gada, co ma wpłynąć na zwiększenie prawdopodobieństwa przeżycia tego gatunku w naturze. Populację żółwi w PPN szacuje się na 1500–2000 osobników (dane z 2012 roku). Niestety w pozostałych regionach kraju liczba żółwi jest znacznie, znacznie mniejsza.

Konkurencją w naturalnych siedliskach dla „naszych” żółwi błotnych mogą być obce, inwazyjne gatunki żółwi takie jak żółwie czerwonolice pochodzące z Ameryki Północnej. Żółwie czerwonolice potrafią przezimować w Polsce, przykładem może być rozrastająca się od paru lat populacja w Konstancinie niedaleko Warszawy. Nieodpowiedzialni hodowcy mogą więc stać się przyczyną zmniejszenia populacji żółwia błotnego.

Czy wiecie, że żółwie w Polsce hibernują?

W naszym klimacie , zależnie od warunków termicznych, aktywność żółwi błotnych w ciągu roku przypada na około 6 miesięcy. Żółwie w Polsce wybudzają się od około końca marca i są aktywne maksymalnie do początków listopada. W pozostałe miesiące żółwie wpadają w odrętwienie (hibernację). Gdy temperatury powietrza i wody spadają, żółwie wędrują z małych, płytkich zbiorników wodnych do większych i głębszych. Tam zagrzebują się na dnie w mule. Kiepsko znoszą wysuszenie, ale są bardzo odporne na zimno i głód. Mogą nie jeść nawet przez kilka miesięcy.

Od złożenia jaj do wyklucia młodych upływają około 3 miesiące!

Pora godowa żółwi przypada na koniec kwietnia i początek maja. Po miesiącu żółwice składają jaja, co zbiega się w czasie z kwitnieniem kosaćców żółtych. Samica po wykopaniu komory lęgowej składa od 7 do 23 jaj. Lęgowiskami żółwi są nasłonecznione, suche, trawiaste powierzchnie, porośnięte najczęściej roślinnością kserotermiczną. Te udokumentowane znajdują się na Polesiu Lubelskim, w dolinie Zwoleńki, dolinie Ilanki, kilka na Pojezierzu Mazurskim. Większość jest jednak słabo rozpoznana, a stan wielu jest wręcz katastrofalny, głównie z powodu sukcesji roślinności, zmiany charakteru użytkowania ziemi, braku odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych również na terenach chronionych. Samice muszą poszukiwać dogodnych warunków do złożenia jaj, często w sporej odległości od wody, co negatywnie wpływa na przeżywalność młodych po wykluciu się z jaj.

Tempo rozwoju zarodków w żółwich jajach jest uzależnione od temperatury. Jeśli temperatura otoczenia w ciągu dnia utrzymuje się na poziomie 30–33°C, a nocą 20–25°C, młode żółwiki mogą zacząć się wykluwać w ciągu 2 miesięcy od złożenia jaj. W naszych warunkach klimatycznych temperatura utrzymuje się na niższym poziomie i rozwój wydłuża się nawet do 100 dni. Młode mają specjalny ząb jajowy, którym przebijają się przez skorupkę jaja na zewnątrz.

Temperatura inkubacji jaj wpływa na płeć żółwi

Co ciekawe żółw błotny charakteryzuje się środowiskowym mechanizmem determinacji płci – czyli płeć osobnika zależy głównie od temperatury inkubacji jaja. U żółwi z jaj inkubowanych w wyższych temperaturach wykluwają się najczęściej samice, a w niższych – samce. Temperatura determinująca płeć żółwi jest nie tylko związana z gatunkiem, ale dotyczy warunków klimatycznych poszczególnych populacji.

Tekst: dr Magdalena Żmuda-Baranowska