Wulkan (z łac. Vulcanus – imię rzymskiego boga ognia) – miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywa się lawa, gazy wulkaniczne (solfatary, mofety, fumarole) i materiał piroklastyczny. Terminu tego również używa się jako określenie form terenu powstałych wskutek działalności wulkanu, choć bardziej poprawne są takie terminy jak: góra wulkaniczna, stożek wulkaniczny, kopuła wulkaniczna czy wulkan tarczowy.

Budowę wulkanu przedstawia rys. 1.

1. Komora wulkaniczna
2. Skała macierzysta
3. Kanał lawowy
4. Podnóże
5. Sill
6. Przewód boczny
7. Warstwy popiołu emitowanego przez wulkan
8. Zbocze
9. Warstwy lawy emitowanej przez wulkan
10. Gardziel
11. Stożek pasożytniczy
12. Potok lawowy
13. Komin
14. Krater
15. Chmura popiołu

Rodzaje wulkanów

Aktywność wulkaniczna zmienia się wraz z czasem. Obserwowana aktywność wulkanów umożliwiła wprowadzenie ich podziału na wulkany:

• czynne – stale lub sporadycznie objawiające swoją działalność, np. Wezuwiusz (rys. 2) , Etna (rys. 3),
• wygasłe – ich działalność nie została zaobserwowana w czasach historycznych np. stożki wulkaniczne w Niemczech i Polsce (rys. 4).

Szacuje się, że w ciągu ostatnich 10 tys. lat na kuli ziemskiej czynnych było 1500 wulkanów. W tym okresie miało miejsce około 7900 erupcji. Obecnie liczbę czynnych wulkanów szacuje się na około 800. Ponad połowa z nich znajduje się na obszarze lądowym. Ponadto można spotkać kilka tysięcy nieczynnych wulkanów na lądzie oraz kilkadziesiąt tysięcy pod wodą.

Inny podział bierze pod uwagę miejsce, z którego wypływa magma. Wyróżnia się wówczas wulkany:

• stożkowe (Rys. 5) – charakteryzuje go wzniesienie o stożkowatym kształcie, utworzone z lawy lub materiałów piroklastycznych, wydobywających się z wylotu komina wulkanicznego w czasie erupcji centralnej.

• Tarczowe (Rys. 6) - typ wulkanu o szerokim i spłaszczonym stożku o kącie nachylenia nie większym niż 8°. Jego cechą charakterystyczną jest brak gwałtownych erupcji – z jego wnętrza wydobywa się rzadka i bardzo gorąca lawa zasadowa.
• linijne – magma wypływa z podłoża nie w jednym miejscu, ale wydłuż długiej szczeliny.

 Wulkany różnią się dominującym rodzajem materiału, jaki się z nich wydobywa:

• lawowe (efuzywne) – wypływa tylko lawa, ich erupcja ma łagodny przebieg. Dzielą się na:
•          tarczowe (hawajskie) – niskie i rozległe (lawa z nich wypływająca jest zasadowa, bazaltowa, o małej lepkości), osiągają szerokość nawet do 40 kilometrów;
•           kopuły lawowe (bardzo gęsta, kwaśna, krzemionkowa lawa), które wyglądają jak pół sfery (kuli);
• stratowulkany (mieszane) – wyrzucają gęstą, lepką lawę andezytową; ponadto wyrzucane są też materiały piroklastyczne (bomby wulkaniczne, lapille i gazy wulkaniczne. należą do najbardziej eksplozywnych. Stratowulkany posiadają wysokie, strome stożki (kąt nachylenia ok. 30 stopni, np. Wezuwiusz, Cotopaxi, Popocatépetl);
• eksplozywne – wyrzucają tzw. materiał piroklastyczny, a także najgęstsze i najbardziej kwaśne lawy ryolitowe;
• maar - rodzaj krateru wulkanicznego powstającego w czasie erupcji eksplozywnej, w wyniku działania gazów uwalnianych z magmy lub pary z nagrzanych wód gruntowych. Brak jest wykształconego stożka wulkanicznego, powstaje jedynie niezbyt wysoki wał materiału okruchowego (z lokalnych skał niewulkanicznych, czasem materiału piroklastycznego).
• wulkany błotne – z których wydobywa się na powierzchnię błotnista mieszanina wody, Iłu, piasku itp. Proces ten związany jest z przejawami wygasającego już wulkanizmu – wydobywaniem się gorącej wody lub pary wodnej lub z zupełnie innymi zjawiskami geologicznymi niż wulkanizm.

Efektem intensywnej działalności wulkanicznej jest kaldera – krater powstały podczas zbyt gwałtownej erupcji wulkanu lub po zapadnięciu się stropu komory wulkanicznej