Tajemnice Gwiazdy Polarnej

W dobie nawigacji satelitarnej umiejętność wyznaczania kierunków świata straciła nieco na znaczeniu, lecz w dalszym ciągu są sytuacje, w których może uratować nam ona życie. Uczą się jej żołnierze jednostek specjalnych i marynarze, ale także zwykli ludzie zafascynowani technikami przetrwania, harcerze, podróżnicy.

Różne sposoby określania kierunków świata

Metod wyznaczania kierunków świata jest wiele. Najprościej użyć kompasu, lecz nawet bez jego pomocy możemy z powodzeniem sprostać temu zadaniu, wystarczy tylko uważnie obserwować otaczającą nas przyrodę, np. południowe stoki mrowisk są łagodne, a mech obrasta pnie drzew zwykle od północnej strony.

Do wyznaczania kierunków świata możemy wykorzystać również niektóre obiekty na niebie. W dzień możemy posłużyć się Słońcem, które około południa wskazuje oczywiście kierunek południowy. Niestety na skutek ruchu Słońca po sferze niebieskiej wyznaczanie kierunków świata przy jego pomocy jest, choć możliwe, to jednak dość kłopotliwe.

Znacznie łatwiej wyznaczyć strony świata w pogodną noc. Uważna obserwacja nocnego nieba pozwoli nam stwierdzić, że niemal wszystkie gwiazdy zataczają mniejsze lub większe kręgi wokół pewnego punktu (Fot. 1). Punkt ten to tzw. biegun północny nieba, czyli miejsce przecięcia się osi rotacji Ziemi ze sferą niebieską. Szczęśliwe się składa, że bardzo blisko tego punktu leży widoczna gołym okiem gwiazda. Jest to jedyny obiekt północnego nieba widoczny gołym okiem, który zatacza tak niewielkie kręgi wokół bieguna, że jego ruch możemy zaniedbać, więc idealnie nadaje się do określenia kierunków świata. Obiekt ten to tzw. Gwiazda Polarna i wskazuje nam kierunek północy.

Jak odnaleźć Gwiazdę Polarną?

Gwiazda Polarna jest dość słabo świecącą gwiazdą, ale przy dobrej pogodzie bez problemu można ją dostrzec gołym okiem. Wchodzi w skład gwiazdozbioru Małej Niedźwiedzicy (Fot. 2), lecz do jej odnalezienia nie musimy wcale znać położenia tego gwiazdozbioru na niebie. W celu zlokalizowania Gwiazdy Polarnej możemy posłużyć się bardzo charakterystycznym i widocznym przez cały rok układem gwiazd tzw. Wielkim Wozem. Bez trudu odnajdzie go nawet osoba nie mająca zielonego pojęcia o astronomii. Gwiazda Polarna znajduje się dokładnie na przedłużeniu linii łączącej dwie tylne gwiazdy Wielkiego Wozu.

Gwiazda Polarna na przestrzeni wieków

Gwiazda pełniąca dziś rolę Gwiazdy Polarnej nie zawsze zajmowała to szczególne miejsce. Ponieważ oś obrotu Ziemi zatacza na sferze niebieskiej okręgi o średnicy około 23,5° (jest to tzw. precesja osi ziemskiej – Fot. 3), w różnych epokach rolę Gwiazdy Polarnej pełnią inne obiekty, a często zdarza się tak, że w pobliżu bieguna nie ma żadnej gwiazdy, która mogłaby posłużyć nam za drogowskaz. Pełen okres zmian położenia bieguna niebieskiego jest długi, bo wynosi około 25770 lat, więc w ciągu życia człowieka zmiany są ledwie dostrzegalne

Około 3000 r. p.n.e. Gwiazdą Polarną była Thuban (Fot. 4), jedna z gwiazd konstelacji Smoka, ale już w czasach starożytnych Greków żadna gwiazda nie znajdowała się wystarczająco blisko bieguna, by można było za jej pomocą precyzyjnie określić kierunki świata. W piątym wieku naszej ery dzisiejsza Gwiazda Polarna była oddalona od bieguna o 8°, czyli około 16 tarcz Księżyca w pełni (dziś odchylenie jest mniejsze niż 1°). Za około 12000 lat Gwiazdą Polarną będzie bardzo jasna Wega.