Senior polskich drzew

Powszechnie uważa się, że najstarszymi polskimi drzewami są dęby. Faktycznie dęby należą do jednych z najbardziej długowiecznych drzew starego kontynentu, w tym również Polski, pod względem osiągniętej długości życia ustępują jednak miejsca innym gatunkom drzew - cisom.

Najstarszym drzewem w Polsce jest cis pospolity (Taxus baccata L.) noszący nazwę Cis Henrykowski. Rośnie opierając się o budynek domu mieszkalnego (dom nr 293 we wsi Henryków Lubański niedaleko Lubania na Dolnym Śląsku). Jego wiek szacuje się na około 1270 lata. Oznacza to, że z maleńkiego nasiona wykiełkował on około roku 740! [fot. 1.]

Drzewo bardzo okazale prezentowało się do lat 80-tych XX wieku, ale niestety zostało uszkodzone podczas huraganu w 1989 roku. Część pnia została wyłamana. Do tego czasu jego obwód wynosił około 5 m! co jest prawdziwym rekordem w wypadku tego gatunku, charakteryzującego się niezwykle powolnym wzrostem. Obecnie ma 150 cm obwodu na wysokości 1,3 m i jest pomnikiem przyrody, za który został uznany w dniu 6 kwietnia 1992 r. na podstawie rozporządzenia wojewody jeleniogórskiego (Dz. Urz. Woj. Jel. Nr 8 z dnia 6 kwietnia 1992 r. poz. 69).

Innymi sędziwymi cisami są Cisy Raciborskiego. Nazwą tą określa się dwa egzemplarze starych cisów, rosnących na północno-zachodnim stoku Babicy, we wsi Harbutowice w województwie małopolskim. Drzewa oczywiście są chronione jako pomniki przyrody. Wiek drzew szacuje się oficjalnie na blisko 700 lat, choć niektórzy twierdzą, że mogą mieć nawet 2000 lat. Nazwa została im nadana na cześć profesora Mariana Raciborskiego (1863-1917), pioniera ochrony przyrody w Polsce, któremu przypisuje się odkrycie tych cisów. Pierwsza naukowa wzmianka na ich temat to informacja z posiedzeniu krakowskiego Oddziału Towarzystwa Kopernika, z dnia 16 czerwca 1914. [fot. 2]

Jednak najbardziej znane cisy rosną w Rezerwacie Cisów Staropolskich im. Leona Wyczółkowskiego, najstarszym rezerwacie przyrody w Polsce i drugim pod tym względem w Europie (ustanowiony w 1827 roku), który jest położony na południowo-wschodnim krańcu Borów Tucholskich, nad Jeziorem Mukrzańskim. To miejsce, w którym znajduje się największe w Europie naturalne stanowisko cisa pospolitego. Niemiecki przyrodnik, Hugo Conwentz, właśnie w roku 1827 odnotował potrzebę „surowej ochrony” uroczyska Ziesbusch w Nadleśnictwie Wierzchlas. Dzięki tak wczesnej ochronie uratowano najliczniejsze skupisko cisa na stanowisku naturalnym w Europie i przetrwało ono do dziś. W 1920 roku teren został przejęty przez polskie władze administracji leśnej. Nawet w czasie niemieckiej okupacji oficjalnie rezerwat również podlegał ochronie. W powojennej Polsce teren z około czterema tysiącami kilkusetletnich okazów tych drzew objęty został prawnie ochroną ścisłą 16 lipca 1956 roku. [fot. 3]

W okresie międzywojennym spokój i natchnienie w dzisiejszym rezerwacie czerpał Leon Wyczółkowski, który na swoich obrazach uwiecznił wiele fragmentów „wierzchleskiego przyczółka spokoju”. Rezerwatowi nadano imię właśnie na jego cześć. Podczas swojego pobytu w „świętym gaju”, jak artysta nazywał miejsce, Wyczółkowski stworzył ponad 100 prac, z których najsłynniejszą jest szkic Cisa Chrobry – najstarszego w rezerwacie. [fot. 3a] Niestety, od dłuższego czasu obserwuje się obumieranie siewek cisa, co oznacza niemal zupełny brak odnowienia tych drzew.

Najstarszym drzewem Europy jest też cis pospolity. Nadano mu nazwę Fotingall Yew (od nazwy miejscowości, w której to sędziwe drzewo rośnie, miejscowości Fortingall w Szkocji). Liczy około 2000-3000 lat. Cis ten jest ogrodzony i rośnie na dziedzińcu kościelnym. Jeszcze do niedawna sądzono, że wiek tego drzewa sięga 9000 lat. Precyzyjne określenie wieku utrudnia wypróchniały pień jednak najnowsze badania wskazują, że wynosi on nieco ponad 2000 lat. [fot. 4] Oficjalnie drugim w kolejności jest cis Llangernyw Yew [fot. 5] rosnący przy kościele św. Dygaina we wsi Llangernyw w hrabstwie Conwy w Walii (choć na certyfikacie potwierdzającym wiek drzewa zapisano wiek między 4000 a 5000, należy jednak przypuszczać, że jest on raczej bliższy 2000 lat). Według miejscowej legendy drzewo zamieszkuje zły duch, znany jako Angelystor, który w noc Halloween przepowiada mieszkańcom wioski, czyja śmierć nadchodzi w najbliższym roku. [fot. 5a]

Cisy charakteryzują się twardym, ciężkim drewnem o twardzieli koloru wiśniowobrązowego. Drewno jest wąskosłoiste, odporne na gnicie, giętkie, dlatego było od dawna cenione i używane do wyrobu łuków, kusz, a także sprzętów domowych i mebli. W średniowieczu z drewna cisu wykonywane były łuki na masową skalę(w Polsce już od 1423 roku! drzewo było objęte ochroną – nie ze względów przyrodniczych, a właśnie z powodu masowego wycinania i wywożenia tych drzew na potrzeby militarne). Najstarszym przedmiotem z drewna cisowego jest włócznia, licząca ok. 45 tys. lat. Drewno cisu było intensywnie wykorzystywane również w meblarstwie i rzemiośle artystycznym. Wskutek tego cisy zostały w dużym stopniu wytępione. Obecnie jednak, ze względu na drastyczne zmniejszenie populacji dziko rosnących drzew tego gatunku, jego przemysłowe znaczenie bardzo zmalało. Dziś cisy to przede wszystkim popularne rośliny ozdobne (zwłaszcza ich żeńskie osobniki mające czerwone osnówki nasion) sadzone często w parkach i ogrodach, ale także rośliny lecznicze. Z ich (śmiertelnie) trujących w bezpośrednim spożyciu części są izolowane substancje, z których produkuje się preparaty przeciwnowotworowe (np. Paclitaxel; nazwa firmowa Taxol).