Zegary kwiatowe

29 października 2014, 12:00

Ewa Zaraś-Januszkiewicz

Ciekawym sposobem uzupełnienia kompozycji ogrodowej jest wprowadzenie roślin zegarów kwiatowych. Sposoby określania pory dnia, a w szczególności precyzowanie godziny, było od zawsze bardzo ważne dla człowieka każdej epoki. Posługiwano się różnymi metodami: słońcem, przesypywaniem piasku w klepsydrze, upływem wody, topieniem się wosku w świecach..... Jedną z mniej znanych obecnie, a jednocześnie niezwykłych metod, jest ta, opierająca się na naturalnych właściwościach roślin, a dokładnie porze otwierania się i stulania płatków kwiatów.

Pierwsze zapisane wzmianki na temat określania pory dnia za pomocą kwiatów pochodzą z pierwszego wieku naszej ery. Jej autorem był antyczny historyk, filozof – Piniusz. W dziele Horologium Florae zamieścił swoje spostrzeżenia dotyczące pewnych regularności związanych z zachowaniem się kwiatów.
Jednak za twórcę takiej metody odczytywania godziny uważa się powszechnie Carla von Linné, znany również jako Carolus Linneaus, czyli Karol Linneusz. Ten wielki badacz i odkrywca żył w latach 1707-1778. Był przyrodnikiem rodem ze Szwecji, twórcą współczesnego systemu klasyfikacji wszystkich organizmów żywych, profesorem uniwersytetu w Uppsali. Wprowadził dwuimienne (dwuczłonowe) nazewnictwo organizmów oraz ich podział na hierarchiczne kategorie systematyczne, takie jak gatunek, rodzaj, rodzina itd.). Opisał wiele nowych, dotychczas nie zdefiniowanych, gatunków roślin i zwierząt. Dlatego po wielu nazwach łacińskich pojawia się litera L., będąca skrótem jego nazwiska. Linneusz urodził się w 1707 r. w miasteczku Rashult. Początkowo studiował medycynę na uniwersytecie w Lund, następnie kontynuował studia medyczne na uniwersytecie w Uppsali, a następnie w Holandii na uniwersytecie Hardewijk i w Leidzie. W 1735 r. opublikował jedno z najważniejszych i największych do dziś cenionych dzieł - Systema Naturae, klasyfikację roślin, której podstawą jest systemie rozmnażania się. Linneusz stworzył tzw. binominalną nomenklaturę botaniczną, np. Picea abies (świerk pospolity), przy czym pierwsza część nazwy odnosi się do rodzaju Picea – świerk, obejmującą większą grupę roślin o podobnych cechach; a drugi człon nazwy – abies – pospolity – dotyczy konkretnego gatunku. Dokładne wytyczne dotyczące zasad nazewnictwa szerzej opisał w kolejnych pracach – Fundamneta Botanica i Classes Plantarum. W niniejszych pracach opisał około 7700 roślin. Na początku lat 30-tych XVIII wieku przebył, przede wszystkim pieszo, około 8000 km po półwyspie skandynawskim, odkrywając i opisując tysiące nowych gatunków roślin.

Linneusz przez wiele lat swojej pracy naukowej obserwował rośliny, a w szczególności ich kwiaty. Zauważył, że kwiaty pewnych gatunków wykazują ogromną regularność w otwieraniu i stulaniu swych płatków w ciągu dnia, dając tym samym świadectwo upływu godzin. Te właśnie obserwacje opisał w 1751 r. w kolejnym dziele Philosophia botanica. Poświęcił w nim wiele miejsca również i na to, że pory te mogą ulegać zmianom pod wpływem różnych czynników, niezależnych od ludzi, takich jak położenie geograficzne, pogoda itd.
Z tego względu Linneusz opisał trzy zasadnicze grupy roślin:
METEORICI – rośliny, których kwiaty zmieniają porę otwierania i stulania płatków w zależności od przebiegu pogody,
TROPICI – rośliny, których kwiaty zmieniają ich czas otwierania i stulania płatków w zależności od długości dnia,
AEQUINOCTALES – rośliny, których kwiaty mają stałe i niezmienne pory otwierania i stulania płatków.
    Jedynie ta ostatnia grupa roślin nadaje się do tworzenia tak zmyślnych kompozycji ogrodowych, na podstawie których możemy określać godzinę.
Za pomocą takiego zegara kwiatowego możemy w przyjemny sposób kontrolować upływ czasu, nie stresując się. Pierwsze takie zegary powstały w XVIII w. w Hammersby w Szwecji. Najczęściej takie zegary miały i mają okrągły kształt. A współcześnie połączone są z mechanizmami zegarów. Wskazówki, przesuwając się po kwiatowej tarczy, zatrzymują się na polach poszczególnych godzin, a te są stworzone przez nasadzenia z roślin rozwijających lub stulających płatki swych kwiatów dokładnie o porze, wskazanej przez mechanizm. Mając taki zegar trudno mówić o jakichkolwiek błędach, jak opóźnienia, kwiatów nie można zwieść, ani też nie mogą  być rozregulowane.
Prawdopodobnie Linneusz nigdy nie stworzył czy też nie zasadził zegara kwiatowego samodzielnie, ale dzięki jego obserwacjom można dokonywać wariacji na temat doborów roślin w zależności od lokalizacji ogrodu. Po śmierci Karola Linneusza, kontynuacji dzieła Horologium Plantarum podjął się jego syn, również Karol Linneusz fil.
Idea takich zegarów była później kontynuowana przez innych ogrodników, przyrodników, a nawet osoby zajmujące się zupełnie innymi sferami nauki i sztuki, jak np. przez kompozytora, Francuza Jeana Français, który poświęcił im kompozycję L’horologue de florae.
Takie zegary kwiatowe nazywane były w modnej ówcześnie łacinie Horologium florae. Pierwotnie na opracowanej przez Linneusza liście roślin, informujących nas o upływie czasu, najczęściej pojawiały się przede wszystkim dzikie gatunki kwiatów. Ale w niedługim czasie pojawiały się również ich ogrodowe, udoskonalone odmiany. W pierwotnym zamyśle Linneusza, na takiej pierwotnej liście pojawiło się aż 46 gatunków roślin (z których większość nazw została zamieszczona w poniższym wykazie), których kwiaty otwierały się lub zamykały o określonych porach dnia. Niestety bardzo często dokładna pora otwierania się kwiatów zależała od szerokości geograficznej i klimatu ogrodu.
Nieco później ogrodnicy z różnych ośrodków europejskich opracowali listy roślin, dostosowane do konkretnych warunków klimatyczano-geograficznych. Praktycznie do dziś w celu wykonania takiej ‘zegarowej’ rabaty należy wcześniej odpowiednio się do tego przygotować, testując rośliny i określając już w warunkach polowych naszych działek pory otwierania i stulania płatków kwiatów. Podobne badania są w dalszym ciągu prowadzone w wielu ogrodach botanicznych, w szczególności zaś w ogrodzie botanicznym Linneusza w Uppsali. ‘Zegary kwiatowe’ po dziś dzień stanowią atrakcję dużych parków i ogrodów, szczególnie w miejscowościach uzdrowiskowych, w tzw. parkach zdrojowych, jakie znamy np. w Ciechocinku i innych miejscowościach zdrojowych. Jednakże odpowiednio zaprojektowane, może w mniej formalnym stylu, mogą wspaniale zdobić nasze działki, łagodnie informując nas o upływającym czasie.
Poniżej przedstawiony został przykładowy dobór roślin do takiego właśnie ogrodowego zegara.
Rośliny takie mogą być również traktowane jako swoiste wskaźniki wilgoci i zachmurzenia. Przykładem może być jednoroczny maczek kalifornijski (Eschscholtzia californica), który w pogodne dni otwiera swoje kwiaty. Maciejka (Matthiola bicornis) pachnie najsilniej nad ranem. Kwaity otwarte mają tylko w pochmurne dni mają tytonie (Nicotiana alata). Jeśli zanosi się na deszcz kwiaty mniszka (Taraxacum) są zamknięte.
Tab. Dobór roślin do Horologium florae

Galeria zdjęć